سرزمين پارسيان
فرهنگ و گذشته آريایی
به نام پروردگار معماري ايران در دوره افشاريه و بويژه دوره سلطنت نادرشاه افشار پيشرفت چنداني نداشت. دراين دوره سبك جديدي در تاريخ معماري ايران مشاهده نمي‌شود و معماران بيشتر شيوه معماري عهد صفويه را ادامه دادند با اين حال برخي شواهد حكايت از آن دارد كه در صورت آرامش محيط اجتماعي و سياسي اين هنر مي‌توانست حتي به دستاوردهاي مهمي نيز نايل آيد. ظاهرا نادرشاه خود از اقدامات عمراني سر رشته‌اي داشته و به شهرسازي و نوآوري در هنر معماري و شهرسازي چندان نيز بي‌توجه نبوده است. احداث شهر نادر آباد در برابر شهر قندهار از مهمترين تلاش‌هاي اين فاتح خونريز درتوسعه هنر معماري بود. وي در هنگام محاصره قندهار در مقابل آن شهر جديدي را پي‌افكند كه از كليه امكانات رفاهي آن روزگار برخوردار بوده است: (به معماري رأي رزين و مهندسي‌طبع سعادت قرين قلعه وسيعه مشتمل بر عمارات رفيعه و بازار و چارسو و آب انبار و حمامات و رباطات و مساجد و قهوه‌خانه طرح افكند...) نادر گويا پس از فتح دهلي نو بسياري از معماران و بنايان هنري را با خود به ايران آورد و اين معماران عمارت نويي در مناطق مختلف ايران از جمله نادرآباد احداث كردند. نادرشاه همچنين مجموعه‌اي از ساختمان‌هاي باشكوه و مجلل را در شهر رادكان بنا نهاد كه به گفته ميرزا مهدي خان استرآبادي(... در نزهت و صفا بي‌شبه و نظير و در رفعت و اعتلا رشگ خورنق و سدير) بوده است. بناي شهر خيوق آباد در مجاورت ابيورد را نيز به نادر نسبت داده‌اند. اوج هنر معماري اين دوره در مجموعه ساختمان‌هاي باشكوه كلات نادري تجلي مي‌يابد. در اين عمارات معماران نهايت سعي و تلاش خود را به خرج دادند و از سبك‌هاي معماري سلجوقي، تيموري، ايلخانان مغول و صفويه نيز بهره گرفتند. شهر قزوين از شهرهايي بود كه نادر آثار معماري و ساختماني متعددي در آن بوجود آورد و تلاش داشت آن را به اصفهان زمان شاه عباس اول صفوي مبدل سازد. مورخان هم دوره نادر از ساختمان قصري در اين شهر ياد مي‌كنند كه توسط نادر احداث شده و به عالي‌قاپوي اصفهان شباهت زيادي داشته است. ريزه‌كاري‌هاي هنري اين كاخ شامل مقرنس‌كاري، نقاشي تصاوير زيبا بر ديوارهاي داخلي، مينياتور و شيشه‌هاي زيباي رنگي آشكارا دنباله سبك صفوي است و نوع آرايش آن به سبك هندي نزديك شده است. ظاهرا نادر شاه پس از مراجعت از هندوستان اين كاخ زيبا را احداث نموده و آن را با باغ‌هاي پر درخت و خيابان‌هاي زيبا مزين ساخته بود. علاوه بر قزوين نادرشاه در اشرف مازندران نيز قصري به نام چهل ستون احداث نمود كه آن نيز رقابتي آشكار با شاه عباس قلمداد شده است. مقبره‌اي كه نادر در مشهد بنا كرد و سپس آن را به پسرش رضاقلي ميرزا بخشيد نيز از بناهاي باشكوه اين دوره به شمار مي‌رود. وي پيش از لشكركشي به هند در خيابان شمالي آستان قدس رضوي در مشهد بناي كاملي مشتمل بر صحن وسيع و گنبد مرتفع و چهار ايوان و گلدسته و كاشي‌كاري زيبا احداث نمود ولي پس از چندي با شنيدن آوازه مقبره تيمور در سمرقند در فكر ساختن مقبره جديدي برآمد كه گنبد و ايوان‌ها و گلدسته‌هايش تماما از سنگ سياه درست شده باشد. گلدسته‌طلاكاري نادري كه در مقابل گلدسته عصر شاهرخ در مسجد گوهر شاد احداث گرديد از ديگر نمونه‌هاي معماري عهد افشاريه محسوب مي‌گردد. نادر همچنين پس از بيرون راندن اشرف افغان از شيراز، آرامگاه حافظ و بقعه مقدسه شاه چراغ را تعمير نمود و در هنگام زيارت حرم مطهر حضرت علي(ع) كاشي‌كاري ديوار صحن حرم را مرمت كرد. در مجموع مي‌توان گفت در اين دوره با وجود اغتشاشات داخلي و لشكركشي‌هاي مداوم هنر معماري مسير خود را ادامه داد و اگرچه به نوآوري خاصي دست نيافت ولي با ره توشه برگرفته از عصر صفوي همچنان نقش‌آفريني خود را تداوم بخشيد. از ويژگي‌هاي معماري اين عصر توجه به تزئينات داخلي قصرها از جمله ترسيم نقش‌هاي ديواري، پوشاندن بناها از سنگ‌هاي مرمر سياه، ايجاد ساختمان‌هاي استوانه‌اي مرتفع چند ضلعي با ستون‌هاي توكار و رونق گرفتن هنر سنگ تراشي است.در عهد افشاريه بويژه تراشيدن سنگ و بوجود آوردن قطعات صاف و يكدست پيشرفت كرد و در بسياري از ساختمانها از اين سنگ‌هاي تراشيده شده استفاده شد. ظاهرا در دربار نادر تني چند از معماران بزرگ آن عهد مقام و منصب داشته‌اند و حتي در جنگ‌ها نيز او را همراهي مي‌كرده‌اند. آقا محسن معمارباشي، آقازين‌العابدين معمار باشي، قاسمعلي خان جلاير و استاد علي نقي مشهدي از معماران و مهندسان مشهور دوره نادرشاه افشار بوده‌اند كه بسياري از بناهاي عظيم عصر وي از جمله مجموعه كلات نادري را پديد آوردند. محققان و باستان‌شناسان مهمترين شاخصه معماري دوره افشاريه را نفوذ معماري هندي در ايران دانسته‌اند.
